ایفرا هرمز ( همسر شاهنشاه هرمز دوم ساسانی )

ایفرا هرمز یا فرایه هرمز ( به پارسی میانه : Farāya Ōhrmazd ) یکی از زنان نجیب ‌زادهٔ ساسانی در سدهٔ چهارم میلادی ، شهبانوی ساسانی ، ملکه مادر ( به عنوان مادر آذر نرسه ) همسر هرمز دوم هشتمین شاهنشاه ساسانی و مادر آذر نرسه نهمین پادشاه ساسانی و نیز شاپور دوم دهمین پادشاه ساسانی بود . وی از خاندان ساسانی و دارای دین و مذهب مسیحیت بود .
بزرگان کشور به دنبال مرگ هرمز و بحران جانشینی که در اثر آن روی داده بود ، بر آن شدند تا حکومت را به واپسین فرزند هرمز که هنوز از ایفرا هرمز زاده نشده‌ بود واگذار کنند . بدین ترتیب تاج ‌گذاری بر شکم ایفرا انجام شد و وی در کنار بزرگان تا زمان بزرگسالی آن فرزند که شاپور نام گرفت ، به حکمرانی بر کشور پرداخت .
ایفرا هرمز دارای پدری یهودی بود و خود بعده ها به مسیحیت گروید . دربارهٔ رابطهٔ دوستانه و همکاری ‌های وی با یهودیان در دربار در جهت رسیدن به خواسته ها و اهدافشان در تاریخ نقل‌ های بسیاری شده ‌است . از وی در پنج داستان تلمود نیز یاد شده ‌است . تلمود ایفرا هرمز را به عنوان ملکه ‌ای که علاقهٔ بسیاری به یهودیت دارد نشان می ‌دهد .

« پیش زمینه »
بعد از مرگ هرمز دوم در سال ۳۰۹ میلادی ، پسر او آذرنرسه جانشین و به عنوان نهمین پادشاه ساسانی به سلطنت رسید ، اما وی پس از مدت کوتاهی به دست بزرگان خلع و کشته شد . بزرگان سپس پسر دوم هرمز را کور کردند و سومین پسرش را که هرمز نام داشت ، به زندان انداختند که وی نیز چندی بعد گریخت و به روم پناه برد . بنابراین تاج ‌و تخت برای فرزند به دنیا نیامده هرمز دوم از همسرش ایفرا هرمز ، که شاپور دوم نام گرفت ، در نظر گرفته شد . رویداد های بعد از مرگ هرمز دوم و چگونگی به سلطنت رسیدن پسرش شاپور در گزارش‌ های ایرانی و عربی با شاخ و برگ‌ های داستانی به هم آمیخته شده ‌اند . در این گزارش ‌ها که از منابع ساسانی سرچشمه گرفته ‌اند ، جنگ های درون خاندانیِ بعد از مرگ هرمز که برای دستگاهِ فرمانروایی بسیار نامطلوب و ناخوشایند بود ، هیچ بازتابی نیافته است .

« زندگی »
در مورد زندگی اولیه ایفرا هرمز و اصالت و اصل و نسب وی اطلاعات چندانی در دسترس نیست . با وجود همۀ گزارش‌ های ایرانی و عربی دربارۀ این‌که شاپور دوم تنها فرزند هرمز دوم بود و بعد از مرگ او چشم به جهان گشود ، در دیگر منابع تاریخی نام چند پسر دیگر هرمز دوم به چشم می‌ آید . زُناراس ، یوحنا مالالاس و زوسیموس ، از چند برادر شاپور دوم نام برده ‌اند . به گزارش زناراس ( تاریخ نویس ) ، هرمز دوم از شهبانوی خود ایفرا هرمز سه پسر داشت به نام‌های آذرنرسه ، هرمز و شاهزادۀ دیگری که زناراس نام وی را نگفته است . بعد از مرگ هرمز دوم ، آذرنرسه که پسر ارشد وی بود بر تخت سلطنت نشست و پادشاه شد اما چون خشن و ستمگر بود ، ایرانیان وی را دوست نمی‌ داشتند و از این ‌رو ، آذرنرسه را از فرمانروایی برکنار کردند .
یوحنا مالالاس به نقل از ماگنوس حرانی شاپور دوم را « شاپور ارشک » یعنی شاپور از خاندان ارشک نامیده‌ است . تنها توجیه و دلیل برای آن این است که قبول کنیم شاپور از سمت مادر تبار اشکانی داشته ‌است . به گفتهٔ یک رویدادنامهٔ نسطوری پدرِ ایفرا هرمز یک یهودی بود . بر اساس همان رویدادنامه ، ایفرا هرمز توسط شمعون برصباعی به مسیحیت گروید . بعضی نوشته ‌های یهودی وی را نیز یهودی می ‌دانند .
ایفرا هرمز همسر هرمز دوم و مادر شاپور دوم ساسانی بود . هرمز مجموعاً ۹ فرزند داشت . معلوم نیست که به جز شاپور کدامیک از فرزندان هرمز از همسرش ایفرا هرمز بوده‌ اند ؛ اما می ‌توان از تاریخ ‌نویسان بیزانسی استنباط کرد که آذرنرسه ، هرمز و پسر دیگر هرمز ، زادهٔ همسر نخست وی بوده ‌اند . با این وجود به گفتهٔ طبری هرمز بعد از مرگ فرزندی نداشت و به ناچار فرزند به دنیا نیامده وی به عنوان شاه برگزیده شد .
شاپور در سال ۳۰۹ میلادی از ایفرا هرمز زاده شد . بر اساس یک حکایت سنتی ، درباریان و موبدان ، تاج ساسانی را روی شکم ایفرا هرمز ( به هنگام بارداری ) گذاشتند و بنابراین شاپور به معنای واقعی کلمه به صورت شاه چشم بر جهان گشود . در سال ‌های آغازین فرمانروایی شاپور ، درباریان و به ویژه ایفرا هرمز زمام امور را در اختیار داشتند . نولدکه از قدرت و نفوذ بسیار زیاد ایفرا هرمز بر شاپور حتی در دوران رشد و پرورش وی سخن گفته ‌است . بعید نیست که حتی به قدرت رسیدن شاپور از میان مدعیان قدرت با اعمال نفوذ ایفرا هرمز روی داده باشد . علیرضا شاپور شهبازی بر این عقیده است که به علت نامعلوم بودن جنسیت شاپور قبل از تولد ، تاج‌ گذاری وی از روی شکم مادر نامحتمل است . به گفتهٔ وی شاپور چهل روز بعد از مرگ پدرش چشم بر جهان گشود و بزرگان برای دستیابی به قدرت بیشتر آذرنرسه را به قتل رساندند و شاپور را بر تخت سلطنت نشاندند که تا پایان دوران کودکی وی در قدرت بمانند .
ثبات ایران در دورهٔ خردسالی شاپور با وجود حکومت نیابتی بزرگان بر کشور و نبود فرمانروا در عمل قابل توجه است . بخشی از این ثبات به این خاطر است که امپراتوری روم سرگرم و مشغول درگیری ‌های داخلی خود بود . با این وجود ایران در این دوره کاملاً بی ‌گزند نماند و مورد تاخت ‌و تاز قبایل عرب قرار گرفت . شاپور با رسیدن به شانزده‌ سالگی طی نبردی این قبایل را سرکوب کرد و امنیت و آرامش را به مرز های جنوبی کشور بازگرداند .
تاریخ دقیق تولد و مرگ ایفرا هرمز ، شهبانوی ساسانی مشخص نیست .