استاتیرا یکم همسر مورد علاقه اردشیر دوم و مادر اردشیر سوم هخامنشی بود ، که از سال ۴۰۴ پیش از میلاد تا ۴۰۰ پیش از میلاد به عنوان شهبانوی ایران ملکه استاتیرا سلطنت کرد ، پیش از او پروشات و پس از او آمستریس در این جایگاه قرار داشتند .
وی از دودمان هخامنشی ، دختر هیدرانس سوم و دارای دین و مذهب مزدیسنا بود .
او از همسرش اردشیر دوم شش فرزند با نام های اردشیر سوم ، آریاسپ ، داریوش ، آتوسا ، آمستریس و روزگونه داشت .
او یکی از ملکه های مهم و پرآوازه و تأثیرگذار دوره هخامنشیان بود و بر همسرش بیشتر از ملکه مادر پروشات نفوذ و تاثیر داشت ، برادرش تیسافرن موجب مرگ کوروش کوچک ( محبوب پروشات ) شد و این امر باعث مرگش شد .
« زندگی »
ارشک پسر داریوش دوم که بعد ها پس از نشستن بر تخت موسوم به اردشیر دوم گردید با استاتیرا دختر هیدرانس سوم ( ویدرن ) یکی از بزرگان و اشراف پارسی پیمان زناشویی بست . برادر استاتیرا به نام تری تخمه نیز با آمستریس دختر داریوش دوم و پروشات وصلت کرده بود . استاتیرا آن زمان که ملکه شد، در تخت روان باز و بی پرده حرکت می‌کرد و به اشخاصی از زنان اتباع خود اجازه می داد که به او نزدیک شده درودش گویند و این رفتار او موجب خوش آمد پارسیان شد .
پروشات مادر اردشیر دوم ( هخامنشی ) به استاتیرا خصومت و دشمنی می‌ورزید . دلیل کینه و دشمنی مابین آن ها به ماجرای تری تخمه معروف است ، او که با آمستریس ( دختر پروشات ) وصلت کرده بود ، درصدد کشتن زن خود برآمد اما دسیسه اش توسط پروشات آشکار شد و این اتفاق طوفانی از خشم و جنون در پروشات مادر آمستریس برانگیخت . هر چند شاهزاده خانم آمستریس از مرگ نجات پیدا کرد اما تمام خانوادهٔ او به غیر از برادرش تیسافرن که خدمات بسیاری به شاه کرده بود و استاتیرا که همسر ولیعهد بود ، به طرز بسیار فجیعی کشته و زنده بگور شدند . عامل دیگر کینه و خصومت میان این دو ، علاقه و طرفداری پروشات نسبت به کوروش کوچک ، برادر کوچکتر اردشیر دوم بود . در پی جنگی که بین دو برادر بر سر قدرت و تاج و تخت پادشاهی صورت گرفت ، کوروش کوچک کشته شد . سرانجام در سال ۴۰۴ پیش از میلاد اردشیر دوم ( هخامنشی ) بر تخت سلطنت نشست . مرگ کوروش کوچک در داخل دربار به همان اندازه که مایه اندوه و عزای پروشات شد ، برای استاتیرا و برادرش تیسافرن موجب خرسندی و شادمانی گشت . استاتیرا تاوان و جریمه پیروزی و خرسندی خود را با زهری که پروشات به او خوراند ، پرداخت .
پروشات مدت ها هدف کشتن استاتیرا را داشت ، بالاخره نیت خود را عملی کرد . او زنی در خدمت خود داشت بنام ژی ژیس که مورد اطمینان تام ملکه و بر او بسیار مسلط بود و همین زن آلت اجرای خیال شوم پروشات گردید . شرح قضیه طبق نوشته های دینن و کتزیاس و پلوتارک با اختلافی جزئی چنین است : هر دو ملکه از چندی قبل آشتی و صلح کرده و ظاهراً نشان می دادند که منازعات و سوء ظن های گذشته و قدیمی را از یاد برده اند ، چرا که به منازل یکدیگر آمد و شد داشتند و با هم غذا میخوردند اما چون باطناً از یکدیگر بیمناک بودند غذا را از یک ظرف و از همان خوراک می خوردند . پلوتارک این چنین میگوید : پروشات در سر میز یکی از مرغ ها را برداشته با کاردی که یک طرف آن را مسموم کرده بودند ، به دو نیم تقسیم کرد ، نیمی را که مسموم نشده بود خودش خورد و نیم مسموم را به ملکه جوان استاتیرا داد . دینن نیز میگوید که یکی از خدمه مرغ را بریده قسمت مسموم را به استاتیرا داد .
از درد شدید و تشنج هایی که پس از آن برای ملکه به وجود آمد او یقین کرد که مسموم شده و به فاصله چند ساعت از دنیا رفت . این اتفاق در سال ۴۰۰ پیش از میلاد روی داده است .
شاه نسبت به مادرش پروشات سوءظن پیدا کرد چرا که درجهٔ کینه ورزی و شقاوت وی را خوب می دانست و برای اینکه در این رویداد حقیقت مطلب را بداند ، دستور داد تمام خدمه و صاحب منصبان مادرش را توقیف و زجر کنند ، ولی پروشات ژی ژیس را مدت ها در منزل خود نگه داشت و از تسلیم او به شاه خودداری کرد سرانجام این زن یک روز اجازه گرفت به خانه اش برود و قراولان شاهی وی را گرفته ، و طبق قوانین پارسی که برای زهر دهندگان مقرر است با زجر وی را کشتند . عقیده دینُن این چنین است ، اما کتزیاس میگوید که ژی ژیس آلت اجرای نیت شوم پروشات نبود و فقط بر خلاف میل خود از قضیه خبر داشت . در هر صورت شاه به مادرش چیزی نگفت و نسبت به او کاری نکرد ، جز اینکه وی را از خود دور کرد .
« مرگ استاتیرا یکم »
سرانجام وی در سال ۴۰۰ پیش از میلاد در پارسه درگذشت ، او را در تخت جمشید در آرامگاه همسرش اردشیر دوم به خاک سپردند .
