شاپور سوم ساسانی دوازدهمین شاهنشاه ایران و انیران از سلسله بزرگ ساسانی بود. شاپور سوم پسر شاپور دوم است و نام مادر وی نیز سیتیل‌هورا نام داشت. پس از مرگ شاپور دوم وی برادرش اردشیر را جانشین خود کرد ولی این تا زمانی بود که پسرش شاپور سوم به سن قانونی برسد، به همین دلیل است که شاپور سوم پس از اردشیر دوم بر تخت نشست. نام شاپور به معنی پسر شاه می باشد.
بر تخت نشستن شاپور سوم
پس از بر تخت نشستن شاپور سوم، او مهان و بزرگان و موبدان را به قصر دعوت کرد و پر شور سخن راند طوری که بزرگان در آن مجلس بر او آفرین خواندند و شاهنشاه در ادامه گفت که به هیچ وجه دروغ و نیرنگ و بی عدالتی را تحمل نخواهد کرد و همین سخنان شاپور سوم در همان اوان به نوعی اعلان جنگ به اشراف و موبدان بود. (یا حداقل ایشان آن را بدین صورت پنداشتند)
بستن قرارداد با روم
مسئله ارمنستان همیشه یک مسئله مهم و به نوعی بهانه جنگ میان بین دو ابر قدرت ایران و روم بوده است و در زمان شاپور سوم نیز همین مسئله باعث بروز اخلاف ایران و روم بود هر چند این مشکل از دوران اردشیر دوم(عموی شاپور سوم) شروع شده بود.
طرفین در سال 384 میلادی قراردادی به امضا رساندند. نماینده ایرانیان در این مذاکرات یزدان-فر-شاپور یکی از بزرگان ایران بود. مفاد این توافق‌نامه، بر این قرار شد که ایران و روم سرزمین ارمنستان را بین خودشان تقسیم کنند. بدین ترتیب، ارمنستان به دست نشانده دو دولت ایران و روم تبدیل شد، اما طبق این توافق ارمنستان کماکان می توانست سلسله پادشاهی خویش را نگه دارد. بخش غربی و کوچک‌تر آن، زیر نفوظ رومی ها بود و آرشاک سوم از خاندان اشکانی شاه آن بود، و بخش شرقی پادشاهی ارمنستان که بزرگ تر بود، به ایران ساسانی رسید. شاهنشاه شاپور سوم نیز یک شاهزاده اشکانی که دین مسیحی داشت (به نام خسرو) را به عنوان پادشاه ارمنستان برگزید که با عنوان خسروی چهارم برتخت نشست. پس از بستن این قرارداد، صلح میان ایران و روم برقرار شد که برای ۳۶ سال از آن تاریخ به بعد پا برجا باقی‌ماند.
جنگ شاپور سوم با اعراب و شکست دادن ایشان
شاپور سوم پس از فراغت از کار رومیان، برای سرکوبی یکی از طوایف عرب به نام ایاد اقدام به لشکرکشی به جنوب غرب ایران کرد. و حملات اعراب تازی را دفع کرد. اعراب تازی به همین اعتبار او را سابودالجنود لقب داده اند. شاپور سوم در طاق بستان واقع در شش کیلومتری شمال شرقی کرمانشاهان تصویر خود و شاپور کبیر(دوم) را حجاری کرده است.
مرگ (یا ترور؟) شاپور سوم
به نوشته فردوسی بزرگ شاپور سوم پس از 5 سال و 4 ماه پادشاهی روزی برای شکار به نخجیرگاه میرود و خدمتکاران برای شاه چادر بر پا می کنند و شاپور پس از شکار برای استراحت به چادرش می رود و پس از خوردن 3 جام خسروانی شراب به خواب می رود.
پس از خواب شاپور سوم خدمتکاران از چادر وی خارج می شوند و به نوشته فردوسی بزرگ، باد بسیارتندی می وزد که کسی همانند آن باد را به یاد نداشته است و در اثر وزش شدید، باد تیرک چادر از جا کنده و بر سر شهریار میزند و بر اثر همان ضربه شاپور جان می بازد.
ولی تاریخنگار راولینسُن این واقعه را تصادفی تلقی نکرده است، بلکه آن را توطئه ای می داند که برای از میان برداشتن شاه به وسیلۀ دشمنانش ترتیب داده شده بود. شاید عقیده راولینسن درست باشد چرا که پس از شاپور دوم که اشراف زادگان همه قدرت خویش را از دست داده بودند و جانشینان شاپور دوم (اردشیر دوم، شاپور سوم، بهرام چهارم، یزدگرد یکم) به نوعی این سیاست، یعنی کاهش دادن قدرت بزرگان کشور را دنبال می کردند، (حتی بزرگان ایران نیز به بهرام گور شاه قانونی ایران نیز اجازه پادشاهی نمیدادند که بهرام گور با درایتش به آنان قول داد که سیاست پدرانش را دنبال نخواهد کرد.) و اگر زندگانی این شاهان را مورد مطالعه قرار دهیم میبنیم که همه آنان به طور مرموزی به قتل رسیده اند.
یادگاری شاپور سوم در کرمانشاه
از شاپور سوم سنگ‌نگاره‌ای در طاق بستانِ استان کرمانشاه به یادگار مانده‌است. در این سنگ‌نگاره، دو پیکره شبیه به هم حکاکی شده است که درحال نگاه کردن به یکدیگر هستند.
در سمت چپ و سمت راست این سنگ‌نگاره، نوشته هایی به پارسی میانه ایجد شده است که به معرفی این دو پیکر پرداخته است. پیکره سمت راست شاپور هرمزان، یعنی همان شاپور دوم و سمت چپ، شاپور شاپوران، یعنی شاپور سوم می باشد.
شاپور سوم در شاهنامه
فردوسی بزرگ نیز درباره شاپور شاپوران یا همان شاپور سوم ساسانی چنین فرموده است:
سرچشمه
شاهنامه فردوسی
تاریخ طبری