مهریشت یکی از سرچشمه های (منبع)پنهان تاریخ دینی – اجتماعی ایران، این سرزمین کهن است. از این روی این یشت با 35 کرده (فصل) و 146 بند، پس از فروردین یشت، بلندترینِ یشت های کتاب اوستا است. میترا (مهر)، ایزد روشنایی و پیمان، بازیگر مهم این بخش از تاریخ اجتماعی ایران می باشد. از همۀ نشانه ها مشخص است که این ایزد را ایرانیان، مانند هندوان، از خاستگاه آریایی نخستین خود داشته اند.
داستان میترا از روزگاران گم شده ای که از آن، جز داستان و اسطوره چیز دیگری بر جای نمانده است، از وقتیکه ایزد هوم به وسیلۀ میترا و وَرونه و دیگر خدایان هندوایرانی کشته می شود، آغاز می شود، سهم میترا از کشتۀ هوم شیرۀ اوست که بر روی زمین پاشیده می شود و گیاهان ودرختان و جانداران گوناگونی از این شیره پدید می آید. دیگر، کشته شدن گاو توسط میترا است. برای اینکه در این روایت، از ریخته شدن خون گاو بر زمین، سرسبزری و حاصلخیزی آن افزوده می شود و سرده های مختلف گیاهان و جانوران بوجود می آیند. از این روی است که میترا در میان خدایان هندوایرانی پیش از زرتشت از ارزش بسیار ویژه ای برخوردار شده و کم کم نوشیدن هوم و قربانی گاو برای میترا به صورت یک دین پر اهمیت و بسیار مهم در آمده است.
در حالی که گات ها، با اصرار و با قصد اعلان بی اعتنایی، نامی از میترا نمی برد، در مهریشت، که یکی از زیباترین و دل نشین ترینِ سروده های ایران باستان است، میترا با پیکری تازه و پیامی دیگر، به صورت یکی از ایزدان، با مقامی بسیار والا تولدی دوباره می یابد. اینک،حتی خود زرتشت هم توانایی این را ندارد که از میترای بازآفریده شده، با ویژگی های والایی که دارد، روی گردان باشد. میترای مهریشت یکی از ایزدان بزرگ طرف ستایش مردم عادی و پشتیبان نیکی و راستی و نگهبان پیمان است. در روبه روی مهر، “مهر دروج” بوجود می آید. که مهر فریب یا مهر آزار و عهد شکن معنی می دهد.
اهورامزدا به زرتشت میفرماید، که مهر دارای دشت های گسترده را آفریده است و او را در لایقی ستایش و نیایش هم جنس با خود آفریده است. و اینک گله مندی که به میترا شکایت بَرَد، سرودش تا به ستارگان زبرین می رسد و به دور تا دور زمین طنین می افکند. مهر فرشتۀ فروغ و روشنایی است تا هیچ چیزی از او پوشیده نماند و برای این که از عهده نگهبانی برآید اهورامزدا به او 1000 گوش و 10000 داده است و این گوش ها و چشم ها خود فرشتگانی هشتند برای پاییدن رفتار و کردار مردم.
میترا از هر نظری مجهز است: بر سر کلاه خود پولادین و بر تن زره زرین دارد. سپر سیمین بر دوش خویش دارد و با گرز گران خویش بر دست راست بر گردونه ای زرین مینوی، که چرخ هایی بسیار درخشان و خیره کننده دارد و چهار اسب آن را می کشد.
نشسته و چُست و چالاک گرداگرد جهان می چرخد. مهر در گردونۀ خود یک هزار ناوک زرین، یک هزار تبرزین پولادین، یک هزار گرز پولادین و فلاخن دارد و در این حال، بهرام فرشتۀ پیروزی، سروش فرشتۀ فرمانبرداری، رَشن فرشتۀ دادگری، ارشتاد فرشتۀ نیکی و راستی، پارِند فرشتۀ نیک بختی و فراوانی و اَشی فرشتۀ توانگری و ثروت در اطراف گردونۀ مهر، از پیش و پس و از چپ و راست حرکت می کند و ایزد رام از یاران اوست.
ذخیرۀ اساطیری مهریشت بسیار کم است و از افسانه های پهلوانی و جوانمردی در این یشت اصلا چیزی نمی بینیم. شاید بتوان دلیل این امر را در تفاهمی دانست که میان مهرپرستی و آیین زرتشت به وجود آمده است، که نتیجه آن رخنۀ مهرپرستی و آیین زرتشت به وجود آمده است، که نتیجه آن رخنۀ مهرپرستی در دین بود. مهریشت را بیشتر باید یک یشت تبلیغاتی به دانست که به سود مغان میترایی با آمیزه ای از بینش زرتشتی عرضه شده، و نیایشی است برای روحانیان معتقد به مهرپرستی. در هر حال این یشت در دوره های بعدی به آرامی جا افتاد و پاره ای از بدنۀ آیین زرتشت شد و با گذشت زمان با جشن مهرگان به صورت یکی از آیین های میهنی درآمد. نقش مهریشت، که لابد به تلاش بلندپایگانِ زمانِ شاید اشکانی سروده شده بود، تطهیر هوم و تبیین ” هوم نوشی ” در دین زرتشت بود. و به همین دلیل است که در آن، جایِ اسطوره و پهلوانانِ جوانمرد مردمی خالی است.
شاید دربارۀ میترای جادویی بیشتر از هر ایزد ایران باستان باستان و دربارۀ مهریشت بیشتر از هر بخش دیگر اوستا گفتگو شده باشد. همین بس که پیش می آید که هر پارسی زبانی دست کم یک بار در روز با واژۀ “مهربانی” نام مهر را بر زبان نراند. تقریبا آنچه امروز دربارۀ میترا می دانیم از مهریشت است.
مهر، در مهریشت، موجودی بسیار شگفت انگیز است. در هیچ جای اوستای متاخر، دربارۀ هیچ کسی، حتی خود اهورامزدا و زرتشت این اندازه سخن نرفته است. خواننده گویی به جای آیین زرتشت با آیین میترا سرو کار دارد. پیداست پس از پیوندی که با آیین زرتشت می خورد، با نیرویی تمام گام به میدان می نهد. . .
پس،
مهری را که در گرداگرد کشور است می ستاییم
مهری را که در میان کشور است می ستاییم
مهری را که در کشور است می ستاییم
مهری را که در پایین کشور است می ستاییم
مهری را که در پیش کشور است می ستاییم
مهری را که در پس کشور است می ستاییم