جنگ نهاوند بین چه کسانی بود؟
نبرد نهاوند در سال 642 بین نیروهای عرب مسلمان به فرماندهی خلیفه عمر و سپاهیان ایرانی ساسانی به رهبری پادشاه یزدگرد سوم درگرفت. که به گفته برخی مورخ جنایات اعراب در جنگ نهاوند بسیار بوده است.
یزدگرد سوم به منطقه مرو گریخت، اما نتوانست ارتش قابل توجه دیگری را تشکیل دهد. این یک پیروزی برای اعراب مسلمان بود و ایرانیان در نتیجه شهرهای اطراف از جمله اسپهان (اصفهان) را از دست دادند.
استان‌های ساسانی سابق، یعنی مازندران و گیلان، حدود یک قرن در منطقه جنوب دریای مازندران مقاومت کردند، حتی زمانی که سلسله امویان با عباسیان جایگزین شد، بنابراین سبک‌های دربار ساسانی، دین زرتشتی و دین زرتشتی تداوم یافت.
محل دقیق جنگ نهاوند؟ جنگ نهاوند در کجا رخ داد؟
نبرد نهاوند در استان همدان امروزی و در دشت شهرستان نهاوند امروزی واقع شده است که روزگاری بزرگترین نبردها در آن جا رخ داده است.
جنگ نهاوند ایران و اعراب
در زمان رحلت پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) در سال 632، دینی که او رهبری می کرد بر حجاز (عربستان غربی) مسلط بود. در زمان دو خلیفه اول ابوبکر و عمر، اسلام به فلسطین و بین النهرین گسترش یافت و به ترتیب با امپراتوری روم شرقی و ایران (ساسانی) مقابله کرد.
هر دو از جنگ و اختلافات داخلی خسته شده بودند. با شکست روم شرقی در نبرد یرموک (636)، اعراب مسلمان آزاد بودند تا به سمت شرق به فرات و قلب ایران سرازیر شوند. در نوامبر 636 ارتش ساسانی در نبرد قادسیه شکست خورد و در نتیجه عراق به دست مسلمانان افتاد.
یزدگرد سوم و جنگ نهاوند
به دنبال شکست های ایرانیان از اعراب در سال 639 میلادی «شاه شاهان» یزدگرد سوم مجبور به ترک پایتخت خود در تیسفون شد. او از بین النهرین به سرزمین ساسانیان در فلات جنوبی ایران کنونی عقب نشینی کرد. او در آنجا توانست لشکری را برای جایگزینی لشکری که در قادسیه از دست داده بود جمع آوری کند.
تعداد نفرات سپاه ایران و اعراب در جنگ نهاوند
به گفته پیتر کرافورد، هرچند که مورخان عرب همیشه در نوشتن تعداد نفرات دو سپاه اغراق می کنند ولی نیروهای ایرانی که در آنجا جمع شده‌اند به شکل‌های مختلف از 50000 تا 100000 ثبت شده‌اند. بیشتر افراد سپاه ایران از کشاورزان و روستائیان بودند و نه سربازان کهنه کار.
تعدا سپاهیان اعراب نیز در حدود 30،000 نفر بودند که به فرماندهی نعمان بن مقرن بودند.
فیروزان فرمانده سپاه ایران در جنگ نهاوند می شود
فیروزان کهنه سرباز و فرمانده عالی ساسانیان که در بیشتر جنگ ها با اعراب حضور داشت پیش از آغاز نبرد و در مشاوره فرماندهان سپاه ایران، به عنوان فرمانده گل سپاه انتخاب شد (هر چند که خود یزدگرد سوم از قبل از وی درخواست فرماندهی سپاه ایران را کرده بود)
سردار پیر ایرانی با وجود کهولت سن بی آنکه در مقام اعتراض در بیاید، این وظیفه خطیر را با جان و دل پذیرفت.
سپاهیان ساسانی به فرماندهی فیروزان در یک استحکامات مستحکم شهر نهاوند مستقر شدند و منتظر رسیدن سپاهیان اسلام شدند.
نبرد خونین نهاوند
جنگ نهاوند یکی از بزرگترین و مهم ترین جنگ های ساسانیان با اعراب می باشد. زمان جنگ نهاوند برابر با 25 بهمن و 14 فوریه سال 642 میلادی می باشد.
درباره نهاوند و مراحل اولیه نبرد روایات مختلفی نقل شده است. بر اساس برخی روایات، سواره نظام ایرانی با آمادگی نامناسبی به تعقیب اعراب پرداختند که به مکان امن تری عقب نشینی کردند. سپس اعراب گرد آمدند و سپس نیروهای ایرانی را محاصره کردند و به دام انداختند. سرانجام رزمندگان مسلمان از هر سو به ارتش ساسانی حمله کردند و آن را شکست دادند.
نعمان پس از یک درگیری بی‌قطع، تظاهر به شکست کرد و از میدان جنگ کنار رفت. سپس فیروزان موقعیت خود را رها کرد و به تعقیب دشمن خود پرداخت. این تعقیب یک اشتباه بزرگ تاکتیکی بود زیرا ساسانیان مجبور به جنگ در زمین های نامساعد شدند.
نکته: به عنوان نویسنده در اینجا به نقطه مبهم جنگ برمیخوریم و مشخص نمی شود چرا سپاهیان ایرانی به یکباره تصمیم میگیرند از دژ مستحکم خود بیرون آیند و خود را با سپاهی قوی تر از خود درگیر نمایند.
و چرا ایرانیان در کشور خود و با وجود آشنایی با گذرگاه ها و شهر خودی، در گذرگاهی به دام می افتند؟
لشکر ساسانی که در میان دو گزند کوه گرفتار شده بود، دو روز و سه شب دلیرانه جنگید، پس از تلفات سنگین هر دو طرف، ایرانیان از اعراب شکست خوردند. نعمان و فیروزان هر دو در جنگ جان باختند.
هرچند ایرانیان در این جنگ شکست خوردند ولی تلفات اعراب نیز کم نبود نعمان فرمانده ایشان پیش از نبرد (بنا به نصیحت و پیشنهادات فرماندهان و سربازان ایرانی که به خدمت اسلام درآمده بودند، فرمانده برای خود جانشین انتخاب می کرد) به طوری که نعمان 9 جانشین پس از خود داشت که هر 9 نفر به دست ایرانیان کشته شدند.
جنگ نهاوند تاریخ طبری
بر اساس روایتی متفاوت، فرمانده عرب نعمان توانست با استفاده از تاکتیک های برتر به جای شایعات گمراه کننده، بر همتای ساسانی خود فیروزان مانور دهد. پارسیان برتر از نظر عددی در موقعیت دفاعی قوی مستقر شده بودند.
این معمولاً یک تاکتیک مورد علاقه نیروهای ساسانی نبوده است. برگرفته از منابع غیرمتمرکز نعمان بر این اساس توانست با درگیری با پیشروی ها و سپس یک عقب نشینی عمومی اما منسجم، ایرانی ها را از دژ نهاوند بیرون بکشد.
در جریان تعقیب ساسانیان، فیروزان سواران خود را در یک منظره ناهموار و گردنه‌های باریک گرفتار یافت. مسلمانان بسیار با انگیزه و خوش هیاهو پس از آن گرد هم آمدند و به ضدحمله پرداختند و خسارات بسیار سنگینی را به پارسیان بی نظم وارد کردند. نعمان و فیروزان هر دو در غوغا پایانی کشته شدند، اما سپاه ایران در عین ناباوری شکست خورده بود.
جنایات اعراب در جنگ نهاوند
درباره جنایات اعراب در جنگ نهاوند مطالب ضد و نقیضی نوشته شده است که میتوان گفت یکی از جنایات اعراب در جنگ نهاوند را میتوان در غارت و کشتار کردن ساکنین دژ و شهر نهاوند برشمرد.
شاید دیگر جنایات اعراب در جنگ نهاوند و در پایان نبرد بود که به قدری کشته بر زمین ریخته شده بود که سرتاسر دشت به رنگ قرمز خون درآمده و بوی خون همه جای دشت را فرا گرفته بود و اسب هایی که سواران خود را از دست داده بودند بر روی جوی های خون، لیز خورده و بر زمین می خوردند.
همانطور که طبری مورخ اشاره می کند، ایرانیان دیگر هرگز نتوانستند نیروهای خود را به این تعداد متحد کنند. بسیاری از اشراف ساسانی حتی قبل از شروع نبرد در فکر ترک امپراتوری بودند. بسیاری از مقامات نظامی و غیرنظامی یزدگرد، قبلاً او را رها کرده بودند.
نتیجه جنگ نهاوند چه شد؟
نهاوند ( اعراب جنگ نهاوند را فتح الفتوح نامیدند)با سقوط آخرین مارشال‌های بزرگ ارتش ایران و ظهور یک حکومت عرب در میان ایرانیان، انحلال شاهنشاهی ساسانی را رقم زد. امپراطور یزدگرد سوم با توسل به سایر مناطق همجوار مانند شاهزادگان تخارستان و سغد سعی در جمع آوری نیرو کرد و در نهایت پسرش پیروز سوم را به دربار تنگ (چین) فرستاد اما موفق نشد.
یزدگرد با عجله به سمت شرق رفت و مورد استقبال چند مرزبان (استانداران) در شمال قرار گرفت. و همچنین در مرو، جایی که ماهوی سوری مرزبان مرو آشکارا دشمنی خود را با امپراتور ایران نشان داد.
بر اساس منابع غیر اسلامی، یزدگرد نتوانست در شرق ایران که ساسانیان در میان مردم محلی محبوبیت نداشتند، حمایت کافی به دست آورد. منابع مسلمان مانند طبری گزارش داده‌اند که استان خراسان بر ضد حکومت ساسانیان قیام کرد، درست مانند سال‌های قبل که مردم در کنار ویستاهم دایی خسرو پرویز بودند.
زمانی که یزدگرد در استخر تاجگذاری کرد، ایران در واقع سه پادشاه در مناطق مختلف حکومت می‌کردند و خراسان در ابتدا از یزدگرد حمایت نمی‌کرد.
قبل از اینکه یزدگرد فرصتی برای کمک گرفتن از قبایل هفتالی و ترک پیدا کند، در سال 651 توسط یک آسیابان محلی در مرو و به دستور ماهوی سوری کشته شد.
پس از آن، پیروز، پسر یزدگرد، تلاش کرد تا امپراتوری ساسانی را در برابر خلافت راشدین و جانشین آن، خلافت اموی، دوباره تأسیس کند، اگرچه این طرح توسعه نیافت، زیرا در نهایت پیروز نومیدانه در چین درگذشت
روند فتح ایران پس از جنگ نهاوند چگونه پیش رفت
یزدگرد سوم پس از آگاهی از این شکست نهاوند که امید فراوان به فیروزان و سپاهش بسته بود بیش از پیش دل شکسته گشت و هم اکنون تنها امیدش سپاهیان خاقان ترک و امپراطور چین بود و پس از جنگ نیز عازم مرو شد.
هرچند سپه سالار ایران در آن زمان یعنی فرخ زاد هرمز با شاهنشاه ایران مخالفت می کرد و دیدگاه فرخزاد این بود که باید به شمال ایران یعنی سرزمین دیلمیان (همان کسانی که عاشق شاهنشاه ایران بودند) رفت و از آنان کمک و یاری خواست.
ولی یزدگرد بی گناه که تا پای جان برای نجات ایران کوشید در مرو با دستور ماهوی سوری کشته شد و پس از مرگ شاهنشاه سراسر ایران به راحتی به دست مسلمانان فتح شد و مسلمانان بنا به پیش بینی رستم فرخزاد تا رود جیحون در نزدیکی های دریاچه آرال پیش رفتند.
منبع:
امپراتوری غربی، جلد. 2، ویرایش جان باگنل بوری، (شرکت مک میلان، 1913)،
تاریخ طبری