سلسله طاهریان اولین حکومت مستقل ایرانی بعد از اسلام محسوب می شود که توسط طاهر ابن الحسین در اوایل سده سوم قمری در خراسان تاسیس شده است. طاهر در ابتدا یکی از سرداران ارتش خلیفه عباسی بود که داعیه مستقل شدن را در سر می پروراند. به همین دلیل است که مورخان سلسله طاهریان را اولین حکومت فارسی زبان پس از استیلای اعراب بر ایران می دانند. در ادامه نگاه کاملی بر دوران حکومت این سلسله می پردازیم و نکات جالبی از این دوره تاریخی ایران را بر می شماریم.
ظهور سلسله طاهریان در آسمان قدرت ایران
طاهر موسس سلسله طاهریان فرزند یک دهقان ایرانی بود که در اوایل قرن سوم اقدام به برپا کردن امپراطوری نوپای خود در منطقه خراسان نمود. این در حالی بود که بسیاری از امرای ایرانی در همان زمان بعنوان بخشی از ارتش خلیفه عباسی وظیفه حفاظت از شهر بغداد را بر عهده داشتند. طاهر ابن الحسین در ابتدا یکی از مهم ترین فرماندهان مامون خلیفه عباسی بود که پس از به راه انداختن حکومت خود، ابتدا شهر مَرو را به پایتختی برگزید که بعدا مرکز حکومت به نیشابور منتقل شد. در گذشته مورخین می پنداشتند که طاهریان اولین حکومت فارسی زبان مستقل پس از سقوط ساسانیان بودند. اما بر اساس نظرات باستان شناس مشهور انگلیسی “هیو کندی” همکاری مشهودی بین طاهریان و عباسیان در آن دوران وجود داشته و این سلسله وفاداری خود را با پرداخت مالیات به حکومت مرکزی بغداد نشان می داد.
دوران اوج امپراطوری طاهریان
همانطور که پیش تر اشاره شد، طاهر فرمانده مقتدری بود که نقش بزرگی در جنگ داخلی بین خلفای عباسی یعنی مامون و امین ایفا می کرد. اجداد طاهر و همچنین خود او بدلیل خدماتی که به خاندان عباسی داشتند، از احترام بالایی نزد آن ها برخودار بودند به نحوی که حکمرانی بر خراسان را بعنوان پاداش وفاداری در دست داشتند. در حدود سال 200 قمری طاهر حکومت خود را به نام طاهریان تاسیس کرد اما پس از مدت کوتاهی در گذشت. طلحه پسر اول طاهر بود که با تصمیم خلیفه در بین سال های 202 تا 208 قمری بر مسند قدرت نشست. اما پسر دیگر طاهر یعنی عبدالله که در آن زمان والی مصر و شبه جزیره عرب بود، پس از مرگ طلحه مسئولیت حکومت طاهریان را در سال 208 قمری برعهده گرفت. بر اساس نظر مورخان عبدالله یکی از بزرگترین پادشاهان سلسله طاهریان بود که خدمات ارزشمندی از جمله رونق بخشیدن به کشاورزی را انجام داد. به همین دلیل بود که سرزمین خراسان جزء ارزشمندترین مناطق تحت حکومت عباسیان به حساب می آمد. یکی دیگر از یادگارهای دوران طاهریان جایگزینی خط پهلوی با عربی برای رسم الخط فارسی بود.
افول سلسله طاهریان
عبدالله در سال 248 قمری از دنیا رفت و پس از او پسرش طاهر دوم بر تخت پادشاهی نشست. از دوران زمامداری او در سلسله طاهریان اطلاعات چندانی در دست نیست اما استقلال سیستان بدلیل وقوع شورش هایی در این زمان از دست رفت. دوران افول طاهریان با شروع حکومت محمد ابن طاهر، بدلیل کمبود تجربه سیاسی و همچنین بی توجهی او به امور، سرعت بیشتری پیدا کرد. بعلاوه سیاست های وضع شده ظالمانه در طبرستان، باعث جدا شدن این منطقه پس از سیستان شد. به همین دلیل مردمان این منطقه به سرکردگی حسن ابن زید در سال 267 قمری استقلال خود را اعلام کردند. در خود منطقه خراسان نیز حکمرانی محمد همچنان در حال ضعیف تر شدن بود و در نهایت در سال 276 قمری، توسط صفاریان بطور کامل سقوط کرد.
پادشاهان سلسله طاهریان و مدت حکومت هر کدام از آن ها
- طاهر ابن حسین: 10 سال
- طلحه ابن طاهر: 6 سال
- عبدالله ابن طاهر: 17 سال
- طاهر دوم فرزند عبدالله: 17 سال
- محمد ابن طاهر دوم: 11 سال
فرهنگ مردم در دوران طاهریان
طبق نظر ایرانشناس انگلیسی “کلیفورد ادموند بسورث” طاهریان اگر چه ایرانی بودند اما در فرهنگ عرب غرق شده بودند. به همین دلیل در این دوران فرهنگ عربی بر روی روابط اجتماعی مردم هم تا حدود زیادی غالب بود. به همین دلیل سلسله طاهریان را بعنوان بخشی از رنسانس زبان و فرهنگ پارسی به حساب نمی آورند. او اضافه می کند که زبان فارسی در دوران زمامداری طاهریان حداقل تحمل می شد. اما قرن ها بعد، دو تن از عرفای مشهور عوفی و دولتشاه در نوشته های خود اشاره کرده اند که طاهریان رفتار خصومت باری با ادبیات فارسی داشته اند به نحوی که عبدالله بن طاهر دستور سوزاندن وامق و عذرا و آثار زرشتشتیان را صادر کرده بود. البته برخی دیگر از مورخین رستم پهلوان اساطیری ایران را همزمان با دوران طاهریان می دانند. و پژوهشگر تاریخ هنر اشاره می کند که طاهریان کتیبه های فارسی را به بناهای خود اضافه کردند.
بناهای مشهور دوران طاهریان
در هر دوره تاریخی پادشاهان می کوشیدند تا شکوه حکومت خود را با بنا کردن ساختمان ها و کاخ های زیبا، به رخ بکشند. پادشاهان طاهری نیز از این قائده مستثنی نبودند و بناهای مشهوری از آن ها بر جای ماند. بطور مثال شهر باستانی شادیاخ که هم اکنون در نیشابور واقع شده، از دوران عبدالله بن طاهر باقی مانده است. همچنین مقبره فضل بن شادان از بزرگان هم عصر طاهریان بود که در شهر نیشابور واقع شده است.
جایگاه هنر در دوران طاهریان
پادشاهان طاهری افرادی بسیار هنر دوست بودند بطوری که همیشه در تلاش برای گسترش آن در جامعه بودند. یکی از هنرهایی که در دوران طاهریان جایگاه بسیار بالایی داشت، موسیقی بود.جالب است بدانید که طاهر موسس سلسله و پسرش عبدالله دستی در موسیقی داشتند. همچنین هنرهای دیگری مثل خوشنویسی و سفالگری نیز در میان حکمرانان طاهری و مردمان آن زمان رواج بسیاری داشت.
منابع:
https://www.britannica.com/place/Khorasan-historical-region-Asia
