خط میخی چیست؟
خط میخی خطی است که از هزاره سوم پیش از میلاد، تا نیمه سده اول میلادی، قوم های باستانی آسیای غربی، به ویژه سومری ها، آشوری ها، بابلی ها، ایلامی ها و ایرانی ها برای نوشتن از آن استفاده کرده اند. این همان خطی است که هرودت از آن با نام خط آشوری یاد می کند. منظور از خط ایرانی آریان و پلو تارخ نیز خط میخی است.
این خط را از این روی خط میخی نامیده اند که واژه ها یا هجاها یا حروف آن از نشانه های میخ مانندی که به ترتیب هایی گوناگون در کنار هم می نشینند درست شده است. این میخ ها با توجه به جهت قرار گرفتنشان تشکیل چهار عنصر را می دهند. عنصر پنجمی نیز وجود ارد که از ترکیب دو میخ ـ به صورت زاویه ای با دهانه باز به سمت راست ـ درست شده است. احتمالاً سومری ها نشانه های خط میخی را در حدود 2900 پیش از میلاد در جلگه های پایین دجله و فرات، با ساده کردن خط تصویری ساخته اند.
استفاده از تصویر برای بیان مقصود و به دنبال آن استفاده از خط تصویری از آن قوم خاصی نیست، تا بتوان سیر تطور آن را در حوزه معینی بررسی کرد. در همه نقاط باستانی جهان و در میان یادگارهای باستانی همه قوم های باستانی به نختسین نشانه های این شیوه از بیان مقصود برمی خوریم. از تصویرهای پیش از تاریخ غارهای فرانسه، اسپانیا و دیگر کشورهای حوزه مدیترانه گرفته تا خط تصویری والام ـ اولوم قبیله سرخ پوست دلاوَر در آمریکا و خط های تصویری قوم های باستانی آلاسکا و استرالیا و نقش های سفال های تپه سیَلک کاشان گرفته تا خط تصویری تکامل یافته مصری ها و قوم های باشنده جلگه های دجله و فرات، همه کم و بیش نشان دهنده نخستین کوشش های آدمی برای ثبت و تثبیت منظور و مقصود است. بدیهی است که تصویرهای نخستین جز برای عده ای معدود، آن هم در حوزه ای معین مفهوم نبوده اند و قرن ها طول کشیده است تا تصویرها و نشان ها، همراه دگرگونی هایی که در روند تکامل به خود راه داده اند، پا به پای گسترش بازرگانی و دادو ستد، میان قوم های گوناگون بارها جابه جا و دست به دست شده و در روند برخورداری از تجربه های قوم های مختلف، رفته رفته شکیل تر و آسان تر شده اند….
ظاهراً سومری ها و مصری ها بیشتر از هر قوم دیگری به خط تصویری، نوشته از خود به یادگار گذاشته اند خط تصویری را به این سبب که بیشتر مورد استفاده روحانیان بوده است، هیروگلیف (نوشته مقدس) نامیده اند.
سومری ها حدود 3600 سال پیش از میلاد نخستین نشانه ها و تصویرهای خط خود را روی سفال های بسیاری ابتدایی نقش کرده اند و پس از این کوشش های نخستین، قرن ها طول کشیده است تا خط تصویری به صورت خط میخی درآید. البته در نخستین خط میخی جهان هنوز واژه نگاری و تصویر میخی واژه ها به کمک الفبا کاملاً بیگانه بوده است.
اکدی ها، با کوچ خود به بابل، از سال 2400 پیش از میلاد خط میخی گرفته شده از خط تصویری را از سومری ها آموختند. با این که خط اکدی ـ سومری در صورت ابتدایی خود، به شکل خط بسیار پیچیده ای، با بیش از 2000 نشانه و 20000 هزوارش درآمد، سرانجام گرایش به سرعت عمل، نشانه های این خط میخی را به 500 نشان تقلیل داد. بعدها هیتی هاو بالی ها باز هم از نشانه های این خط کاستند و تعداد نشانه های این خط را به 400 تا 350 رساندند.
این خط نخست به صورت عمودی نوشته مشد و ستون های عمودی از راست به چپ در کنار هم قرار می گرفتند، مانند نبشته هایی که تا سال 1500 پیش از میلاد فراهم آمده اند. با این همه، حتی حدود 2500 پیش از میلاد، این خط بر روی لوح های گلی به طور افقی و از چپ به راست نوشته می شد. به این ترتیب، تا جایی که می دانیم، اکدی ها نخستین قومی اند که از چپ به راست نوشته اند.
بزرگترین موفقیت در تاریخ پدیداری خط میخی زمانی بود که اکدی ها از واژه نگاری به هجانگاری توجه کردند. یعنی از تأثیر معنی واژه در شکل واژه صرفنظر شد. آنک با توجهی که به هجاهای سازنده واژه ها شد، هجاها شخصیت یافتند و به ترتیب فصل تازه ای در تاریخ خط گشوده شد. این تحول که در زمان اکدی ها پدید آمد راه را برای توجه به عناصر تشکیل دهنده وجوه دستوری و در نتیجه رسایی خط نیز بازکرد.
از خط میخی نخست در معبدهای بابل و تنها برای تنظیم کارهای اقتصادی استفاده می شد و از 2500 پیش از میلاد بود که فرمانروایان این خط را به خدمت گرفتند.
از حدود 2000 پیش ازمیلاد کم کم متن های ادبی نیز به کمک این خط فراهم آمدند. در زمان فرمانروایی اکدی ها در بابل، خط میخی به آشور و ایلام نیز راه یافت و اندکی بعد کاری ها در آسیای صغیر نیز به خط میخی روی آوردند. خط میخی، کمی پس از سال 2000 پیش ازمیلاد، به سوریه نیز راه یافت و به گمان از این را است که هیتی ها هم با خط میخی آشنا شدند.
خط میخی حدود سال 1400 میلاد خط بین المللی بخش بزرگی از غرب آسیا بود و حتی دربار مصر، برای مکاتبه های سیاسی خود با غرب آسیا، از این خط استفاده می کرد. سرانجام در هزاره اول پیش از میلاد اورارتوها هم خط میخی آشوری را گرفتند و به طوری که به تفصیل خواهیم آورد، ایرانیان در سده پنجم پیش از میلاد، برای نخستین بار به فرمان داریوش خط میخی فارسی باستان را به کمک شاید ایلامی ها از خط میخی ایلامی درست کردند.
خط میخی دوباره پس از اشکانیان تنها در حوزه بابل تا سال 50 میلادی در مدرسه های نجوم مورد استفاده قرار می گرفت.
ایلامی ها خط میخی خود را از خط بابلی گرفتند. این خط از سال 2700 پیش از میلاد در حوزه ایلام رواج داشت. خط ایلامی ها پیش از خط میخی خط تصویری بود. خط میخی ایلامی با 113 نشان شکل ساده شده خط میخی بابلی (اکدی) است. در عوض خط میخی فارسی باستان، با این که به گمان از خط ایلامی گرفته شده است، خط مستقلی است با 42 نشان هجایی و حرفی. این خط از نظرحروف بی صدا تحت تأثیر خط آرامی است.