پادشاهی هرمز چهارم
هرمزد یا هرمز چهارم (همچنین اورمزد چهارم) پادشاه ساسانی پادشاهان ایران از ۵۷۹ تا ۵۹۰ بود. او پسر و جانشین خسرو انوشیروان و مادرش شاهزاده خانم ترک بود.
هرمزد چهارم در زمان سلطنت خود اشراف زرتشتی را کم اهمیت و از اعیان زمین نشین (دهقان) حمایت کرد. دوران سلطنت او با جنگ مداوم مشخص شد: در غرب، او جنگی طولانی و بلاتکلیف با امپراتوری بیزانس داشت که از زمان سلطنت پدرش ادامه داشت. و در شرق، ژنرال ایرانی بهرام چوبین با موفقیت خاقانات ترک غربی را در جریان جنگ اول ترکان و ایران مهار و شکست داد.
همچنین در زمان هرمزد چهارم بود که سلسله چوسروید ایبریا منسوخ شد. پس از مذاکره با اشراف ایبری و جلب حمایت آنها، ایبریا (گرجستان امروزی) با موفقیت به امپراتوری ساسانیان پیوست.
هرمزد چهارم که به موفقیت بهرام در شرق حسادت می‌کرد، او را رسوا و برکنار کرد که به شورشی به رهبری بهرام چوبین منجر شد که آغاز جنگ داخلی ساسانیان در سال‌های 589–591 بود. گروهی دیگر به رهبری دو تن از اشراف ناراضی دیگر به نام های ویستاهم و بندوی، هرمزد چهارم را خلع و کشتند و پسرش خسرو پرویز را به عنوان پادشاه جدید (شاه) برگزیدند.
هرمزد چهارم به خاطر تساهل مذهبی اش، که از درخواست های کاهنان زرتشتی برای آزار و اذیت مسیحیان کشور خودداری می کرد، شهرت داشت. منابع معاصر عموماً به دلیل سیاست‌های او، او را شخصیتی مستبد می‌دانستند. تاریخ نگاری مدرن دیدگاه ملایم تری نسبت به او ارائه می کند و او را حاکمی خوش نیت می داند که برای ادامه سیاست های پدرش، هرچند بیش از حد بلندپروازانه، تلاش می کرد.
معنی نام هرمزد
هرمزد ( هرمز نیز نوشته می شود) نسخه فارسی میانه نام خدای برتر در آیین زرتشتی است که در اوستایی به نام اهورا مزدا شناخته می شود. معادل فارسی باستان Auramazda است، در حالی که آوانگاری یونانی Hormisdas است. این نام در ارمنی به عنوان اورمیز و در گرجی به عنوان اورمیز ذکر شده است.
هرمز چهارم که بود؟
هرمزد چهارم پسر خسرو اول، یکی از مشهورترین شاهان ساسانی بود. منابع شرقی و محققان جدید، پدربزرگ مادری هرمزد را با ایستمی، خاقان ترکان، مرتبط دانسته اند که در ق. 560 برای پایان دادن به هفتالیان، که دو قدرت متحد در نبرد گل زریون به انجام رساندند.
خسرو انوشیروان دختر ایستمی را به عقد او درآوردند که گویا هرمزد را به دنیا آورد. از این رو هرمزد در شاهنامه ترکزاد یا پسر ترک نامیده شده است.
اما این امر توسط شاپور شهبازی ایران شناس که چنین رابطه ای را «مشکل زمانی» نامیده است، رد می کند، زیرا منابعی از اعزام هرمز توسط پدرش برای مهار تهدید ایستمی در پی تقسیم قلمرو هفتالی بین ساسانیان یاد می کنند.
مورخان این را محتمل‌تر می‌دانند که هرمزد در حدود سال 540 به دنیا آمده است: پسرش خسرو دوم در حدود سال 570 به دنیا آمد.
سبئوس مورخ ارمنی قرن هفتم، مادر هرمزد را «دختر خاقان ترکان» خواند و از او به عنوان کاین یاد کرد، در حالی که مسعودی او را فقوم نامید و اظهار داشت که او دختر حاکم خزرها است.
شهبازی از خاورشناس آلمانی یوزف مارکوارت در استنباطش حمایت کرد که پدربزرگ مادری هرمز چهارم خاقان خزرها (که در منابع دیگر غالباً آنها را ترک می‌خوانند) است و سبئوس مادر هرمز را با نام (یا عنوان) پدرش یاد کرده است. ابن خرداد به جغرافی دان ایرانی قرون وسطی نیز از سازماندهی خسرو اول و پادشاه خزر برای ازدواج با دختران یکدیگر یاد کرده است.
بنابراین هرمزد نه تنها از فرزندان بسیار محترم خسرو اول، از خاندان حاکم ایران بود، بلکه به یک سلسله ترک سلطنتی نیز تعلق داشت که به گفته سبئوس «هرمز را از اجداد پدری خود بزرگتر و به همان اندازه بزرگتر و محترم تر از سمت مادرش ساخت.
جنگ های هرمز چهارم
هرمزد از پدرش وارث جنگی مداوم علیه امپراتوری روم شرقی (بیزانس) بود. مذاکرات صلح به تازگی با امپراتور تیبریوس دوم آغاز شده بود، که پیشنهاد داد از همه ادعاهای ارمنستان چشم پوشی کند و آرزانیه تحت اشغال بیزانس را با دارای تحت اشغال ایران (که یک دژ مهم بیزانس بود) مبادله کند.
با این حال، هرمزد چهارم بیشتر خواستار پرداخت خراج سالانه ای شد که در زمان سلطنت ژوستینیانوس اول (ح. 527-565) انجام می شد، و بنابراین باعث شد که مذاکرات قطع شود.
هیچ لشکرکشی در بین النهرین توسط هیچ یک از امپراتوری ها به دلیل مذاکرات انجام نشد، با این حال آنها به درگیری در ارمنستان ادامه دادند، جایی که واراز وزور جانشین تمخسرو به عنوان فرماندار جدید ساسانی ارمنستان شد.
بیزانسی ها در تلاش های خود موفق بودند و پیروزی قابل توجهی را تحت فرماندهی کورس و جان میستاکون به دست آوردند، اگرچه از ساسانیان نیز شکست خوردند. در اوایل سال 580 میلادی دست نشاندگان ساسانیان، لخمیان، به دست غسانیان، دست نشاندگان بیزانس، شکست خوردند.
ضمیمه شدن دوباره گرجستان به خاک ایران
در همان سال، ارتش بیزانس شهر گارامیگ و نودرداشیراگان را ویران کرد و تا ماد رسید. تقریباً در همان زمان، باکور سوم، پادشاه ارباب رجوع ساسانی ایبریا، درگذشت و دو پسر زیر سن قانونی از خود به جای گذاشت.
هرمزد از این موقعیت استفاده کرد و سلطنت ایبری، یعنی خاندان چوسروید را لغو کرد. او پسرش خسرو (خسرو پرویز ) را به عنوان فرماندار آلبانی قفقاز منصوب کرد که با اشراف ایبری مذاکره کرد و حمایت آنها را جلب کرد، بنابراین با موفقیت کشور را به امپراتوری ساسانیان ملحق کرد.
ادامه جنگ های فرسایشی و بی نتیجه ایران و بیزانس
سال بعد (581)، لشکرکشی جاه طلبانه سردار سپاه بیزانس موریس، با حمایت نیروهای غسانی تحت فرمان المندیر سوم، پایتخت ساسانیان تیسفون را هدف قرار داد. نیروهای ترکیبی در امتداد رودخانه فرات به سمت جنوب حرکت کردند و ناوگانی از کشتی ها را همراهی کردند.
ارتش رومیان و متحدان تازی به قلعه آناتا یورش برد و تا رسیدن به منطقه بث آرامیه در مرکز بین النهرین در نزدیکی تیسفون حرکت کرد. در آنجا پل فرات را که توسط ایرانیان ویران شده بود تا از پیشروی رومیان جلوگیری کنند.
در پاسخ به پیشروی موریس، به ژنرال ایرانی آدارماهان دستور داده شد تا در شمال بین النهرین عملیات کند و خط تدارکات ارتش بیزانس را تهدید کند.
موریس که انتظار چنین حمله ای را داشت و برای آن آماده می شد، در ژوئن 582 در بین النهرین با ایرانیان جنگید. ارتش ایران شکست سنگینی متحمل شد و تمخسرو سردار ایرانی کشته شد.
اندکی پس از آن، وضعیت جسمانی رو به وخامت تیبریوس (امپراتور وقت روم) موریس سردار روم را وادار کرد تا فوراً به قسطنطنیه بازگردد تا تاج و تخت را تصاحب کند. در همین حال، جان میستاکون که به جای موریس به عنوان فرمانده شرق درآمده بود، در محل اتصال نیمفیوس و دجله به ساسانیان حمله کرد، اما از سردار ایرانی کارداریگان شکست خورد. جنگ ایران و روم همچنان و بدون نتیجه قطعی دنبال شد.
تهاجمات ترکان در شرق
در سال 588 خاقان ترک باغا قاقان (که در منابع فارسی به ساوه شاه معروف است) همراه با رعایای هفتالی خود به مناطق ساسانی در خراسان یورش بردند و در آنجا به سربازان ساسانی مستقر در بلخ حمله کردند و آنها را شکست دادند.
پس از فتح شهر بلخ به تصرف بادغیس و هرات پرداختند. این تهاجم نقض معاهده ای بود که خسرو اول و خاقان استمی با آن موافقت کرده بودند و اُکسوس را مرز بین امپراتوری ها قرار می داد. در یک شورای جنگی، بهرام چوبین از خاندان میهرانیان اشکانی به رهبری لشکری بر ضد آنها برگزیده شد و استانداری خراسان به او سپرده شد.
بهرام مامور جنگ با ترکان شد
ارتش بهرام که ظاهراً متشکل از 12000 سوار دستچین بود، در آوریل 588 در نبرد صخره هیرکانی به لشکری بزرگ از ترکان و هفتالی ها کمین کرد. در سال 589 او ترکان را که 300 هزار تن بودند را دفع کرد و پیروزمندانه وارد بلخ شد و در آنجا خزانه ترک و تخت طلایی خاقان را به تصرف خود درآورد.
او سپس از رودخانه اکسوس عبور کرد و پیروزی قاطعی بر ترکان به دست آورد و شخصاً باغ قاقان را با شلیک تیر به قتل رساند. او توانست تا نزدیک بخارا برسد و همچنین حمله پسر خاقان متوفی، بیرمودا را دفع کند و پسر خاقان را اسیر کرده و به تیسفون فرستاد.
بهرام چوبین و هرمز چهارم تیره شدن روابط فی مابین
اما پیروزی بهرام در نبرد با ترکان، هرمزد چهارم را نگران ساخت. پس بی درنگ او را در راس نیرویی به تسخیر لازیکا(گرجستان) و جنگ با رومیان، که هنوز هم ادامه داشت، فرستاد. اما در جنگی که بین ایرانیان و رومیان درگرفت، ارتش ایران به زانو در آمد.
لشکرکشی بهرام چوبین به تیسفون و کشته شدن هرمز چهارم
هرمزد چهارم که در آتش کینه و بدبینی می سوخت، به جای اعزام سپاه کمکی، دوک نخریسی و جامۀ زنان برای بهرام چوبین فرستاد و بدین وسیله او را در مورد توهین قرار داد. سپاهیان ایرانی از رفتار هرمزد چهارم نسبت به سردار بزرگ ایران عصبانی شده با نیروی ایرانی که در بین النهرین سرگرم نبرد با رومیان بود، دست اتحاد دادند و برای انتقام کشیدن از هرمزد، رهسپار تیسفون شدند.
مرگ هرمز چهارم
هرمزد، در طول اقامتش در تیسفون، در یک انقلاب کاخ توسط برادران همسرش ویستاهم و بندوی نابینا و سپس به قتل رسید که به گفته نویسنده سریانی یوشع سبک، هر دو به یک اندازه از هرمز متنفر بودند. آنها هرمزد را با سوزن داغ کور کردند و پسر بزرگش خسرو دوم (که از طرف مادر برادرزاده آنها بود) بر تخت سلطنت نشاندند. در خرداد ماه، دو برادر، هرمز را با پارچه ای خفه کردند.
به گفته مورخ بیزانسی قرن هفتم، تئوفیلاکت سیموکاتا، خسرو دوم در قتل پدرش دست داشت، در حالی که ابوحنیفه دیناوری مورخ مسلمان قرن نهم، که روایت خود را بر اساس اثر گمشده فارسی میانه، کتاب بهرام چوبین، بنا کرد. خسرو پرویز را شامل نمی شود.
سبئوس مورخ که با خسرو دوم دشمنی داشت نیز او را به پدرکشی متهم نمی کند. با این حال، تبلیغات بهرام چوبین، خسرو دوم را به مرگ پدرش محکوم کرد. چرا که میخواست خودش تاج و تخت را تصاحب کند.
مرگ هرمزد همچنان موضوعی بحث برانگیز بود – چند سال بعد، خسرو دوم دستور داد هم دایی هایش و هم دیگر بزرگانی را که در قتل پدرش نقش داشتند، اعدام کنند. چند دهه بعد، دقیقا همین سناریو بر سر خسرو پرویز آمد. یعنی پسر خودش او را به قتل رساند.
قیمت سکه هرمز چهارم
قیمت سکه هرمز چهارم (درهم) :همانطور که دو روی سکه را در تصویر بالا می بینید نیم تنه به سمت راست شاهنشاه با موی بافته شده ،رشته گردنبند،تاجی به صورت از دو نوار مروارید نشان روی جبین ،کرسی با دو کنگره یکی رخ کامل در مرکز تاج شاه و دومی هم قسمت نیم رخ عقب تاج.
در راس سکه هرمز چهارم علامت همیشگی شاهان ایران در سکه ها یعنی هلال ماه و ستاره است. یک ردیف حاشیه در دور تصویر مرکزی.نوشته پشت سکه: آتشدانی با آتش افروخته در وسط، دو نفر به حالت ایستاده به صورت تمام رخ در دو سوی آتشدان که بر میله ای تکیه داده اند،
منبع: محمدی ملایری، محمد. تاریخ و فرهنگ ایران.