جنگ زمیل بین چه کسانی بود؟
نبرد زمیل (به عربی: معرکة الزمیل) در سال 633 پس از میلاد در بین النهرین (عراق کنونی) درگرفت. این جنگ یکی از جنگ های خالد بن ولید با ایرانیان و متحدان عربش بود که نتیجه پیروزی بزرگ مسلمانان در فتح بین النهرین بود.
مسلمانان عرب تحت پوشش شبانه از سه طرف به نیروهای مسیحی-عرب وفادار به امپراتوری ساسانی حمله کردند. سپاه مسلمانان در این جنگ 15 هزار نفر و تعداد متحدان سپاه ایران نیز بین 5 الی 10 هزار تن بودند.
نیروهای مسیحی ـ عرب نتوانستند در برابر حمله غافلگیرانه مسلمانان مقاومت کنند و به زودی متفرق شدند اما نتوانستند از میدان نبرد فرار کنند و قربانی حمله سه جانبه سپاه خالد بن ولید شدند. در زومیل تقریباً کل ارتش عرب مسیحی توسط سپاه خالد سلاخی شد.
جنگ های خالد بن ولید
پیش زمینه جنگ زمیل
هنگامی که خالد بن ولید برای کمک به ایاد بن غنم از عین التمر به دژ جنگی دومات الجندل رفت، دربار ایران بر این باور بود که خالد با بخش زیادی از سپاه خود به عربستان بازگشته است.
ایرانیان تصمیم گرفتند مسلمانان را به صحرا برگردانند و قلمروها و اعتباری را که امپراتوری از دست داده بود، پس بگیرند.
ایرانیان تصمیم گرفته بودند که دیگر با خالد نجنگند، اما کاملاً آماده بودند که بدون خالد بن ولید با مسلمانان بجنگند. خالد بن ولید ابتدا آنها را در جنگ مذار شکست داد و سپس به سوی صنیع پیش رفت و سپاه متحد ساسانیان را در آنجا شکست داد و سرانجام آخرین سپاه را در زومیل شکست داد.
آماده سازی و گردآوری سرباز برای جنگ با خالد
در حال حاضر (سال 633 میلادی) بهمن جادویه سردار ساسانی ارتش جدیدی را سازماندهی کرده بود که بخشی از بازماندگان جنگ الیس، بخشی از جانبازانی که از پادگان‌های سایر نقاط امپراتوری بیرون آمده بودند و بخشی از سربازان تازه وارد تشکیل می‌شد.
این ارتش اکنون آماده نبرد بود. با این حال، با تعداد زیاد نیروهای تازه کار، کیفیت ارتشی را که در جنوب فرات با مسلمانان جنگیده بودند، را نداشت. بهمن تصمیم گرفت که این ارتش را تا زمانی که نیروهای عظیم اعراب مسیحی که به امپراتوری وفادار مانده بودند افزایش نیافته اند، به جنگ وادار نکند. بنابراین او شروع به گفتگو با اعراب کرد.
اعراب مسیحی با کمال میل و مشتاقانه به اقدامات دربار ایران پاسخ دادند. عرب های خشمگین این ناحیه، جدای از شکست در عین التمر، به دنبال انتقام کشته شدن سردار بزرگ خود آقاه بودند. آنها همچنین مشتاق بودند که سرزمین هایی را که به دست مسلمانان از دست داده بودند، پس بگیرند و رفقای اسیر شده توسط مهاجمان را آزاد کنند. تعداد زیادی از قبیله ها شروع به آماده شدن برای جنگ کردند.
بهمن نیروهای ایرانی را به دو لشکر صحرایی تقسیم کرد و از تیسفون بیرون فرستاد. یکی زیر نظر حسین و دیگری زیر نظر زرمهر به خنفی ها رفت.
فعلاً این دو لشکر برای سهولت در رفت و آمد و اداره در مناطق مجزا قرار داشتند، اما تا زمانی که اعراب مسیحی برای نبرد آماده نشوند، نباید فراتر از این مکانها حرکت می کردند. بهمن قصد داشت تمام ارتش شاهنشاهی را در انتظار حمله مسلمانان متمرکز کند یا برای جنگ با مسلمانان در حیره به سمت جنوب حرکت کند.
آماده سازی اعراب مسیحی برای جنگ با مسلمانان
اما اعراب مسیحی هنوز آماده نبودند. آنها به دو گروه تشكيل مي‌شدند: گروه اول، تحت فرمان رهبري به نام حزيل بن عمران، در منطقه مزيّه تمركز شدند.
دومی، زیر نظر ربیعه بن بجیر، در دو مکان نزدیک به هم جمع می شد: صنیع و زمیل. این دو گروه اگر می توانستند به پارسیان بپیوندند و یک ارتش بزرگ و قدرتمند را تشکیل می دادند.
این وضعیتی بود که در هفته چهارم سپتامبر 633 به هنگام ورود خالد از دومات الجندل به حیره به استقبال او آمد. اوضاع می‌توانست ابعاد خطرناکی برای مسلمانان پیدا کند، اما تنها در صورتی که چهار نیروی شاهنشاهی موفق به متحد شدن و اقدام تهاجمی علیه حیره می شدند.
استراتژی جنگ های خالد بن ولید
نقشه خالد این بود که با نیروهای امپراتوری را جداگانه بجنگد و آنان را نابود کند. با در نظر گرفتن این استراتژی، پادگان مسلمانان حیره را به دو سپاه تقسیم کرد که یکی را زیر نظر قعقاع و دیگری را زیر نظر ابولیله قرار داد.
خالد هر دو را به سوی دژ عین التمر (که قبلا به تصرف مسلمانان درآمده بود) فرستاد و پس از استراحت لشکریان که در دومات الجندل جنگیده بودند، اندکی بعد به آنها ملحق شد.
چند روز بعد، تمام لشکر مسلمانان در عین التمر متمرکز شدند، به جز پادگان کوچکی که زیر نظر ایاد بن غنم برای مراقبت از حیره باقی مانده بود.
ارتش اعراب مسلمان اکنون در سه سپاه متشکل از حدود 5000 نفر سازماندهی شده بود که یکی از آنها در ذخیره نگه داشته می شد. خالد، قعقاع بن عمرو تمیمی را نزد سپاه “تحت فرماندهی حسین” و ابولیلا را به سوی سپاه زرمهر که شامل سپاه خنفی ها بود، فرستاد تا سپاهیان ایرانی را در آن مکان ها نابود کنند.
قصد خالد این بود که به سرعت و همزمان با هر دو سپاه ایرانی بجنگد، به طوری که هیچکدام نتوانند به یکدیگریاری رسانند. .
در همین حال، خالد با سپاه ذخیره خود در عین التمر باقی ماند تا از هرگونه حرکت تهاجمی از صنیع و زمیل به سمت حیره محافظت کند. قعقاع لشکر ایرانی را که تحت فرماندهی حسین بود را شکست داد، لشکر باقیمانده به سمت سپاه زرمهر عقب نشینی کردند، جایی که فرمانده لشکر خنفی ها از پیروزی مسلمانان بر حسین و سپاهش باخبر شده بودند، نیروهای خود را به منطقه ای به نام مزیه برد و به عرب های مسیحی بپیوندد ولی در جنگی که رخ داد زرمهر نیز از مسلمانان شکست خورد.
نقشه بی نقص خالد برای جنگ
حمله خالد بن ولید به ایران و هدف بعدی او باقیمانده سپاهیان مستقر در مناطق مزیّه، صنیع و زمیل بود. خالد ابتدا مزیّه را برگزید. هدف دیگر، هدف کوچکتری بود و می‌توانست بعداً بدون مشکل با آن برخورد شود،
زیرا تاکنون مکان دقیق اردوگاه‌های سپاه امپراتوری ایران در مزیّه، صنیع و زمیل توسط عوامل خالد مشخص شده بود و برای مقابله با این هدف، او مانوری را طراحی کرد که: به ندرت در تاریخ انجام شده است، یکی از سخت ترین حمله ها برای کنترل و هماهنگ کردن است – یک حمله همگرای همزمان از سه جهت که در شب انجام می شود.
پس از دو سه شب از نبرد صنیع، سپاه سه خالد شبانه به زمیل رسید و طبق برنامه قبلی از سه طرف به نیروهای عرب مسیحی حمله کرد. نیروهای عرب مسیحی نتوانستند در برابر حمله غافلگیرانه مسلمانان مقاومت کنند.
به زودی متفرق شدند اما نتوانستند از میدان نبرد فرار کنند و قربانی حمله سه جانبه سپاه خالد بن ولید شدند.
در زمیل، تقریباً کل ارتش عرب مسیحی توسط سپاه خالد سلاخی شد.
نتیجه شکست سپاه ایران در جنگ زمیل
شکست در نبرد های کوچک و در ادامه آن شکست زمیل باعث شد کنترل ایران در بین النهرین برای همیشه پایان داده شود و این سرزمین ها حاصلخیز برای همیشه به دست خلافت اسلامی افتاد.
سرچشمه: A.I. اکرم، شمشیر الله: خالد بن الولید، زندگی و مبارزات او لاهور، 1969م.